PSA: de onzichtbare uitdaging voor een vitale organisatie

In deze serie neem ik je mee in de relatie tussen PSA en vitaliteit binnen organisaties. Wat betekent het in de praktijk? Hoe herken je het? Tot slot laat ik zien hoe wij bij Adaptics organisaties helpen om hier grip op te krijgen.

Wat bedoelen we precies met PSA?

PSA is een verzamelnaam voor verschillende vormen van psychosociale belasting op de werkvloer. Deze termen overlappen soms, wat verwarring kan opleveren. Laten we daarom eerst helder definiëren waar we het over hebben.

Psychosociale arbeidsbelasting (PSA) omvat:

• Werkdruk – Ontstaat wanneer psychologische basisbehoeften, zoals autonomie, worden gefrustreerd. Denk aan te veel taken in te weinig tijd. (Wil je meer weten over werkdruk? Beluister dan onze tipreeks over stressmanagement. In deze serie laten we dit onderwerp verder buiten beschouwing.)
• (Seksuele) intimidatie – Gedrag waarmee iemand bewust of onbewust angst of verwarring opwekt om invloed uit te oefenen.
• Agressie en geweld – Van verbaal (stemverheffing, schelden, dreigen, vernederen) tot fysiek (slaan, duwen, spugen, vernielen).
• Pesten – Herhaaldelijk en langdurig schadelijk en oneerlijk gedrag waarbij het slachtoffer zich moeilijk kan verdedigen.
• Discriminatie – Mensen ongelijk behandelen op basis van kenmerken zoals leeftijd, geslacht, etniciteit, seksuele geaardheid of religie.

De link tussen PSA en vitaliteit

Bij Adaptics zien we vitaliteit als energie, motivatie en veerkracht (TNO). Motivatie is de basis: zonder motivatie geen energie en geen veerkracht.

Er zijn zes vormen van motivatie. De meest gezonde vorm is autonome motivatie: iets doen omdat je het wilt. Maar veel mensen handelen ook vanuit gecontroleerde motivatie: iets doen omdat het moet. Wanneer PSA een rol speelt – denk aan intimidatie of agressie – handelen medewerkers vaak vanuit angst, schuld of schaamte. Dit is, wanneer deze dominant is, een ongezonde vorm van motivatie, die kan leiden tot stress, uitval en een negatieve werkcultuur.

Wil je weten hoe je PSA kunt herkennen binnen jouw organisatie? Lees hier verder.

Van asociaal naar sociaal gedrag: de rol van psychologische basisbehoeften

Welke motivatie iemand drijft, hangt nauw samen met vier psychologische basisbehoeften:

• Autonomie – De vrijheid voelen om keuzes te maken.
• Binding – Verbondenheid en steun ervaren in sociale interacties.
• Competentie – Het gevoel hebben dat je ergens goed in bent en kunt groeien.
• Rechtvaardigheid – Eerlijk en gelijkwaardig behandeld worden.

Lees hier meer over het verband tussen motivatie en deze psychologische basisbehoeften.

Sociaal gedrag—de tegenhanger van PSA—betekent dat we elkaar helpen deze basisbehoeften te vervullen. Dit bevordert samenwerking, veiligheid en een positieve werkomgeving. Een paar eenvoudige voorbeelden:

• Autonomie → Iemand laten uitpraten en écht luisteren.
• Binding → Telefoon wegleggen en (vriendelijk) oogcontact maken tijdens een gesprek.
• Competentie → Erkennen waar iemand goed in is en dat actief benutten.
• Rechtvaardigheid → Eerlijk delen, eerlijk behandelen en transparant zijn over keuzes en acties.

Wanneer medewerkers zich gezien, gewaardeerd en gesteund voelen, ontstaat een positieve dynamiek. Maar gebeurt dit niet? Dan kan het tegenovergestelde effect optreden.

Een spiraal omhoog of omlaag: een praktijkvoorbeeld

Jelmer werkt in een bedrijf waar de luidste stemmen de meeste aandacht krijgen. Zijn ideeën worden regelmatig door anderen gepresenteerd zonder erkenning. Zijn gevoel van rechtvaardigheid en waardering wordt gefrustreerd. Tijdens een vergadering vraagt een collega om zijn expertise, maar Jelmer is mentaal allang afgehaakt. Hij reageert kortaf en houdt zijn kennis voor zichzelf, wetende dat zijn collega er straks de credits voor krijgt. Hiermee frustreert hij op zijn beurt de binding, competentie en rechtvaardigheid in het team.

Als deze situatie voortduurt, kan de frustratie uitgroeien tot (passieve) agressie, intimidatie of pestgedrag.

Stel dat Jelmer’s kwaliteiten wél erkend worden. Zijn leidinggevende en collega’s waarderen zijn inbreng, benutten zijn expertise en geven hem de credits die hij verdient. Jelmer voelt zich gesteund (binding), uitgedaagd (competentie) en eerlijk behandeld (rechtvaardigheid). Wanneer een collega om hulp vraagt, deelt hij graag zijn kennis – en het hele team profiteert.

Wat doet Adaptics met PSA?

PSA is een serieuze bedreiging voor de vitaliteit van medewerkers. Daarom helpt Adaptics organisaties met:

• Via een PMO brengen we PSA in kaart.
• Vervolgens zetten we trainingen en coaching in om te werken aan de tegenhanger van PSA: vitaliteit. Dit doen we vanuit de Zelfdeterminatietheorie, een wetenschappelijk onderbouwd raamwerk dat laat zien hoe motivatie werkt.
• Onze consultants zijn in staat gedrag en motivatievormen bij medewerkers en leidinggevenden te toetsen en adviseren over hoe praktisch in te spelen op de basisbehoeften van de medewerkers en leidinggevenden, om de samenwerking en veiligheid te bevorderen. Daarbij worden niet alleen gedragsadviezen gegeven, maar kunnen ook vaardigheden worden aangeleerd voor het toepassen van dat gedrag.

Koppel vitaliteit los van leefstijl

Het wordt tijd dat we vitaliteit écht los gaan koppelen van leefstijl. Waarom? Je ziet hoe belangrijk vitaliteit is in thema’s als PSA en hoe verwarrend het wordt als we er (ook) leefstijl mee bedoelen. Vitaliteit is een fundament voor een gezonde leefstijl vanuit autonome motivatie, maar het is niet hetzelfde en verdient een eigen plek.

Wat kun je verwachten in de rest van deze serie?

In de volgende delen gaan we dieper in op onderwerpen zoals:

• De invloed van persoonlijkheid op PSA.
• De “donkere driehoek” en waarom sommige mensen eerder PSA veroorzaken.
• De objectieve én subjectieve kant van PSA.
• Waarom vrijwel elke leidinggevende de vertrouwensband met medewerkers overschat…

Wil je PSA binnen jouw organisatie herkennen en aanpakken? Blijf dan zeker lezen!